नवाचार ते व्यवसाय

1 आईपीआर

बौद्धिक संपदा अधिकार (आईपीआर) नवाचार ने लेई महत्वपूर्ण ऐ.. ऐह् किसी भी ज्ञान-आधारित अर्थव्यवस्था दी नींव ऐ.. ऐह् - रचनाअें ते अधिकारें दा इंटरफ़ेस ऐ.. ऐह् अर्थव्यवस्था दे सब्नै क्षेत्रें च व्याप्त ऐ ते उद्यम दी प्रतिस्पर्धा सुनिश्चित करने दे लेई तेजी थमां महत्वपूर्ण हुंदा जा’रदा ऐ.. आईपीआर दी भूमिका आविष्कारक गी उसदे निर्माण दी सुरक्षा दे कन्ने-कन्ने दूसरें गी अवैध रूप थमां शोषण थमां रोकने दे लेई ते इस प्रकार पहिया दे पुनः आविष्कार थमां बचने दे लेई आविष्कारक गी कानूनी अधिकार प्रदान करने च निहित ऐ.

नवाचारें दी रक्षा दे लेई उपयोग कित्ते जाने आह्ले आईपीआर दे विभिन्न उपकरण ऐ:-

  • कॉपीराइट: रचनात्मक कम्में दी रक्षा कन्नै सरबंधत ऐ जेह् ड़े संगीत, साहित्यिक, कलात्मक, व्याख्यान, नाटक, कला प्रजनन, माडल, फोटोग्राफ, कंप्यूटर सॉफ्टवेयर बगैरा न.
  • पेटेंट: व्यावहारिक नवाचारें कन्नै सरबंधत ऐ ते इसदा मकसद ऐ जे आविष्कारें दी रक्षा करना जेह् ड़े नवीन, गैर-स्पष्ट ते उपयोगी होन.
  • ट्रेडमार्क दा: व्यावसायिक प्रतीकें ते विशिष्ट निशानें जि’यां शब्द/चिन्हें दी रक्षा आस्तै चिंता कन्नै सरबंधत ऐ जिंदे च निजी नांऽ, अक्षर, अंक, आलंकारिक तत्व (लोगो) शामल न; उपकरणें गी; नेत्रहीन रूप च बोधगम्य दो जां त्रै आयामी संकेत/आकार जां उंदे संयोजन; श्रव्य संकेत (ध्वनि निशान) उदा. जानवर दा रोना जां बच्चे दी हस्सने दी आवाज़; घ्राण निशान (गंध दे निशान), किश खुशबू दा इस्तेमाल.
  • औद्योगिक डिजाइन: आकार, विन्यास, पैटर्न, अलंकरण जां रेखाएं जां रंगें दी रचना दे नवीनतम गैर-कार्यात्मक विशेषताएं दी रक्षा करदा ऐ, जेह् ड़ी कुसै बी औद्योगिक प्रक्रिया कन्नै दो जां त्रि-आयामी जां दौनें रूपें च कुसै बी लेख पर लागू कीती जंदी ऐ जां मतलब ऐ चाहे ओह् मैन्युअल, यांत्रिक जां रसायन, बक्ख-बक्ख जां संयुक् त जेह् ड़ी च तैयार लेख सिर्फ अक्खीं कन्नै गै अपील करदे न ते उंदा न्याय कीता जंदा ऐ.
  • भौगोलिक संकेत (जीआई) ऐ: औद्योगिक संपत्ति दे उस पहलू दे रूप च परिभाशत कीते जंदे न, जेह् ड़ा देश जां उस उत्पाद दे उत्पत्ति आह् ले थाह् र दा संदर्भ दिंदा ऐ. आमतौर उप्पर, इस चाल्ली दा नांऽ उत्पाद दी गुणवत्ता ते विशिष्टता दा आश्वासन दिंदा ऐ, जेह् ड़ा जरूरी रूप कन्नै उस परिभाशत भौगोलिक स्थानीयता, क्षेत्र जां देश च इसदी उत्पत्ति दे तथ्य कन्नै सरबंधत ऐ.

बौद्धिक संपदा अधिकार हमेशा क्षेत्रीय हुंदा ऐ.. प्रौद्योगिकी दे वैश्वीकरण ते तेजी थमां प्रसार ने बौद्धिक संपदा अधिकारें दे महत्व गी बढ़ाई दित्ता ऐ. 

2 आईपीआर कानून ते विनियम

भारत डब्ल्यूटीओ दा इक्क संस्थापक सदस्य ऐ ते उसने व्यापार थमां संबंधित बौद्धिक संपदा अधिकारें (ट्रिप्स) पर समझौते दी पुष्टि कीत्ती ऐ.. समझौते के अनुसार, भारत सहित सब्नै सदस्य देशें गी निर्धारित समें सीमा दे भीतर पारस्परिक रूप थमां गल्लबात दे मानदंडें ते मानकें दा पालन करना ऐ.. तदनुसार, भारत ने इक्क बौद्धिक संपदा अधिकार (आईपीआर) शासन दी स्थापना कीती ऐ, जेड़ी वैधानिक, प्रशासनिक या न्यायिक डब्ल्यूटीओ दे अनुकूल ऐ ते सब्नै स्तरें उप्पर अच्छी तरीके थमां स्थापित ऐ.

सरकार नै अपने सामरिक महत्व दे मद्देनजर देश च बौद्धिक संपदा प्रशासन गी कारगर बनाने दे लेई व्यापक स्तर उप्पर पहल कीत्ती ऐ.. डीआईपीपी दे तैह् त पेटेंट, डिजाइन ते ट्रेडमार्क दे नियंत्रक (सीजीपीडीटीएम) नोडल प्राधिकरण ऐ जेह् ड़ा पेटेंट, डिजाइन, ट्रेडमार्क ते भौगोलिक संकेत कन्नै सरबंधत सब्भै मामलें दा प्रबंधन करदा ऐ ते इसदे कम्मकाज दा निर्देश ते निगरानी बी करदा ऐ :-

  1. पेटेंट कार्यालय (डिजाइन विंग सहित)
  2. पेटेंट सूचना प्रणाली (पीआईएस)
  3. ट्रेड मार्क्स रजिस्ट्री (टीएमआर), होर
  4. भौगोलिक संकेत रजिस्ट्री (जीआईआर)

इसके अलावा, मानव संसाधन विकास मंत्रालय दे शिक्षा विभाग च इक्क ’कॉपीराइट कार्यालय’ स्थापित किया गेआ ऐ, ताकि कॉपीराइट ते उसदे पड़ोसी अधिकारें दे पंजीकरण सहित सब्नै सुविधाएं प्रदान कीती जाई सके.

इत्थै तक्कर एकीकृत सर्किट दे लेआउट डिजाइन थमां संबंधित मुद्दें दा संबंध एै, सूचना प्रौद्योगिकी मंत्रालय च ’सूचना प्रौद्योगिकी विभाग’ नोडल संगठन ऐ.. जबकि, कृषि मंत्रालय च ’पौधों दी किस्में ते किसानें दे अधिकारें का संरक्षण’ पौधें दी किस्में थमां संबंधित सब्नै उपायें ते नीतियें का प्रबंधन करदा ऐ.

भारत में आईपीआर को नियंत्रित करने आह्ले विधान / कानून ऐ: -

ए.. व्यापार चिह्न अधिनियम, 1999

बी. माल दा भौगोलिक संकेत (पंजीकरण ते संरक्षण) अधिनियम 1999

सी. डिजाइन अधिनियम, 2000

डी.. पेटेंट अधिनियम, 1970 ते इसदे बाद दे संशोधन 2002 ते 2005 च

ई) भारतीय कॉपीराइट अधिनियम, 1957 ते इसदे संशोधन कॉपीराइट (संशोधन) अधिनियम, 1999

एफ) सेमीकंडक्टर इंटीग्रेटेड सर्किट लेआउट डिजाइन एक्ट, 2000

जी) सेमीकंडक्टर एकीकृत सर्किट लेआउट डिजाइन अधिनियम, 2000

3 ट्रिप्स

बौद्धिक संपदा अधिकारें (ट्रिप्स) दे व्यापार संबंधी पहलुअें उप्पर समझौता.. इसने पैह्ली बारी बौद्धिक संपदा थमां संबंधित कानूनें गी अंतर्राष्ट्रीय व्यापार प्रणाली च लयांदा.. इस समझौते ने दुनिया भर च बौद्धिक संपदा अधिकारों (आईपीआर) दे संरक्षण ते प्रवर्तन दी सीमा च मजूद मतभेदें गी कम करिए उन्हें अंतरराष्ट्रीय स्तर उप्पर इक्क सामान्य रूप थमां सहमत व्यापार मानकें दे तैह्त लयांदा.. सदस्य देशें गी तय समय-सीमा दे भीतर इन मानकें दा पालन करना ते अंतर्राष्ट्रीय व्यापार च विकृतियें ते बाधाअें गी घट करने दे लेई आईपीआर दी प्रभावी सुरक्षा गी बढ़ावा देना आवश्यक ऐ.