राहें: सीए पवन शर्मा, बीसीएल इंडिया 17 सितम्बर 2019, मंगलवार

स्टार्टअप लेई कर्मचारी स्टाक विकल्प

स्टार्टअप्स दे उद्भव नै कर्मचारी मुआवजा संरचनाअें दे नमें युग दी शुरुआत कीती ऐ.. स्टार्टअप अभिनव ‘बाय-डिफॉल्ट’ ऐ ते उनदी रचनात्मकता इस गल्ल तक्कर फैली दी ऐ कि उनदे कर्मचारियें गी कियां मुआवजा दिता जंदा ऐ.. ऐसी कोई समस्या नेई ऐ जेड़ा साढ़ा स्टार्टअप हल नेई करी सकदा ऐं - जिस च शामल एै, बाजार दी सब्नै अच्छी प्रतिभा (भारतीय या वैश्विक) गी कम पर रखने दे दरान नकद बाधाअें उप्पर काबू पाना.. नकद संसाधनें दी कमी दे बावजूद स्टार्टअप कियां शीर्ष प्रतिभा गी रक्खने ते बनाए रक्खने दा प्रबंधन करदे एैं? इसदा उत्तर ईएसओपी या कर्मचारी स्टॉक विकल्प योजना ऐ.

तुहाडे विचों कोई वी इस शब्द तों अजनबी नहीं है; ईएसओपी गी स्टार्टअप आसेआ सक्रिय रूप कन्नै तैनात कीता जंदा ऐ तां जे जुड़वां उद्देशें गी हासल कीता जाई सकै (क) बेहतरीन गी हायर करना, ते (ख) बेहतरीन गी लंबे समें तगर बरकरार रक्खना. बेशक, ईएसओपी कर्मचारी गी स्टार्टअप दा हिस्सा-मालिक बी बनांदे ऐ.. इस चाल्लीं, स्टार्टअप कन्नै भावनात्मक कनेक्शन पूर्ण नकद मुआवजे दे मुकाबले मता उच्च ऐ।ईएसओपी स्टार्टअप दे प्रतिभा पूल दे सामूहिक विश्वास दा प्रतिनिधित्व करदे न, उस कारोबार च जेह् ड़ा ओह् सह-बना करदे न. ईएसओपी दे लाभ बहुत मते एैं - इस प्रकार, किसी बी स्टार्टअप दे लेई इसदी बारीक जानकारी जानना महत्वपूर्ण ऐ.

चलो शुरू करों.!

ईएसओपी दा आवंटन

ईओएसपी कंपनियें आस्सेआ तेआर कीत्ता जाई सकदा ऐ. अधिकांश स्टार्टअप प्राइवेट लिमिटेड कंपनी ऐं ते कंपनी अधिनियम 2013 आस्सेआ शासित ऐ.. एह् अधिनियम स्टार्टअप (जां ओह्दी होल्डिंग जां सहायक कंपनी) दे कर्मचारियें गी, मंजूर ईएसओपी दे तैह् त, शेयरें दे आबंटन दी अनुमति दिंदा ऐ, भविक्ख दी तरीक पर पर, पूर्व निर्धारत मूल्य पर. ईएसओपी गी स्टार्टअप दे शेयरधारकें दे घट्ट शा घट्ट 75% बहुमत आसेआ मंजूर कीता जाना चाहिदा. पैह् ले थमां निर्धारत मूल्य शेयरें दा मुक्ख मूल्य होई सकदा ऐ. मसलन, इक शेयर जिसदा बाजार मूल्य 1000 रपेऽ ऐ। 1000 रपेऽ गी इस कर्मचारी गी 1000 रपेऽ च उपलब्ध करोआया जाई सकदा ऐ। 10. मुलाजम गी फायदा, बेशक, फर्क ऐ, जेह्ड़ा मेरे उदाहरन च, 1000 रपेऽ ऐ। 990 प्रति शेयर. जेकर कर्मचारी स्टार्टअप दी पूंजी दे किश %s दा मालिक ऐ तां एह् बड़ा मता मूल्यवान होई सकदा ऐ. एह् गै अंतर ऐ जेह् ड़ा स्टार्टअप दे शुरूआती दिनें च विचार च निवेश कीते गेदे विश्वास दा मुआवजा कम्मगार गी दिंदा ऐ.

दूसरे सवाल दा उसेगी जवाब देना होग कि केह् ईएसओपी दे तैह्त शेयर मुफ्त च दिते जाई सकदे ऐ.. दो राय न- इक, जे छूट आह् ले मूल्य दा फायदा ‘पसीने दी इक्विटी’ शेयरें लेई आरक्षित ऐ- इक अवधारणा जेह् ड़ी कानूनी तौर उप्पर ईएसओपी थमां बक्ख ऐ; औय दो- कक ऩहरे से तय की कीभत का अथश छूटी मूल्य बी हो वकता शै. पैह्ले इक्क रूढ़िवादी स्टैंड होग ते कीमत तय करने थमां पहले स्टार्टअप गी इक्क विशेषज्ञ दी सलाह लैनी चाहिदी ऐ.

केह् ईएसओपी उप्पर कर लगाया जंदा एै?

इत्थै सुनहरा नियम एै - जिसलै तक्कर किसी कोल दाल हुंदी एै, असलै तक्कर कर चुकांदा ऐ.! स्टॉक ऑप्शन उप्पर जरूर टैक्स लगग.. अगला सवाल ऐह् ऐ कि कर केह् एै? कर्मचारी गी मिलने आह्ले लाभ उप्पर कर लगाया जंदा ऐ.. उदाहरण दे लेई, रपे 990 कर दे अधीन होग.. ट्रिगर व्यायाम दी तारीख ऐ-इस गी अस थोह् ड़ी चिरै च दिक्खगे. आयकर अधिनियम 1961 च गलादा गेआ ऐ कि शेयरें दे बाजार मूल्ल दे बीच दा अंतर (व्यापारी बैंकर आस्सेआ निर्धारित नेई एै!) व्यायाम दी तरीक ते कर्मचारी आस्सेआ प्राप्त करने दे लेई पूर्व-निर्धारित मूल्ल दे आधार उप्पर इस्सी ‘अनुलाभ’ दे रूप च लगाया जाग.’.

स्लैब दरें पर टैक्स दित्ता जाग. अग्गें, पर ईएसओपी दे तैह् त हासल कीते गेदे शेयरें दी बिक्री दी तरीक, पूंजीगत लाभ कर बिक्री कीमत ते परक्विसाइट कर गणना आस्तै अपनाए गेदे बजार मूल्य दे बश्कार अंतर पर देय होंदा ऐ.

कर्मचारियें गी मेरी सलाह ऐह् होग कि शेयरें गी नकद च परिवर्तित करने दी तरीक उप्पर शेयरें गी खरीदने दे विकल्प दा प्रयोग करने थमां बचों.. इसदे अलावा, बड़े कर बहिर्वाह होई सकदे ऐ.. निजी सीमित कंपनियें दे शेयरें दा स्टॉक एक्सचेंज या शेयर बाजारें च कारोबार नेई हुंदा ऐ .. इस प्रकार, उनें आसानी थमां परिसमाप्त नेई कीता जाई सकदा ऐ .. जेकर विकल्प दा इस्तेमाल कीता जंदा ऐ तां कर्मचारी बड़ी खरी चाल्ली गैर-नकद (& किश मामलें च, गैर-मौजूद!) लाभ पर टैक्स देने दा अंत करी सकदा ऐ. इत्थूं तगर जे स्टार्टअप दी जिम्मेदारी ऐ जे ओह् कर्मचारियें गी उपलब्ध करोआए गेदे तनखाह ते फायदें उप्पर टैक्स कटौती करै; स्टार्टअप गी ऐसी स्थिति दा सामना करना पौंदा ऐ जित्थें तनखाह दा नकद घटक गैर-नकद परक्विसाइटें पर टैक्स देने लेई पर्याप्त नेईं ऐ. इस प्रकार, ईएसओपी गी सही ढंग थमां संरचना करना बहुत महत्वपूर्ण ऐ.

 

ईएसओपी देयांत्रिकी

स्टॉक विकल्प, जियां के नाऽ थमां पता चलदा एै, अंतर्निहित संपत्ति खरीदने दे लेई इक्क ‘विकल्प‘ एै, जेड़ा स्टार्टअप दा इक्क हिस्सा ऐ.. शेयरें गी खरीदने दे लेई कर्मचारी उप्पर कोई दायित्व नेई ऐ ; ऐह् केवल इक्क विकल्प ऐ जेड़े कर्मचारी व्यायाम करी सकदे ऐ या नेई.. प्रत्येक ईएसओपी च ऐठ घटक होङन.;

तरीक देना

ओह् तरीक जिस उप्पर कर्मचारी गी स्टार्टअप आस्सेआ विकल्प दित्ता जंदा ऐ. अनुदान इक्क औपचारिक कार्रवाई ऐ जेड़ी स्टार्टअप आस्सेअआ दीती जंदी ऐ ते कर्मचारी गी अनुदान पत्र दे माध्यम थमां पात्रता दे बारे च सूचित कीता जंदा ऐ
निहित अवधि 

कर्मचारी गी स्टॉक विकल्प दे हकदार होने दी न्यूनतम अवधि.. औसत निवेश अवधि 3 - 5 साल दे बश्कार होंदी ऐ. ज्यादातर स्टार्टअप कुल हकदारें गी ट्रांस आउट करदे न.

उदाहरण दे लेई, यदि कर्मचारी 100 विकल्पें दा हकदार ऐ ते निहित अवधि 5 बरे एै, ते ऐठ दो परिदृश्य संभव ऐ:

  • समान कार्ज, या सेवा दे प्रत्येक बरें गी पूरा करने दे लेई 20 विकल्प.,
  • माइलस्टोन आधारित, उदाहरण 12.5% 1 एसटी ते 2एनडी बरें दे आखर च, 25% प्रत्येक 3, 4 वें ते 5 वें बरें दे आखर च
व्यायाम दी अवधि अवधि पोस्ट वेस्टिंग, जिसदे दरान कर्मचारी शेयरें गी खरीदने दे लेई विकल्प दा उपयोग करी सकदा ऐ.. ईएसओपी गी व्यायाम दी अवधि दे दौरान कंपनी छोड़ने आह्ले कर्मचारी दी स्थिति गी संबोधित करने दे लेई बी संरचित किता जाई सकदा ऐ
व्यायाम दी तरीक जिस तरीक गी कर्मचारी शेयरें गी खरीदने दे विकल्प दा उपयोग करदा ऐ
अभ्यास मूल्य

जियां के ऊपर दिक्खेआ गेआ ऐ, पूर्व निर्धारित मूल्य जिस उप्पर कर्मचारी शेयर खरीदग

प्रत्येक ईएसओपी इन शब्दें दा इक्क नाटक ऐ ते इस प्रकार, स्टार्टअप ते कर्मचारी दे लेई संपूर्ण समझ महत्वपूर्ण ऐ

स्टार्टअप गी होर केह् ध्यान रक्खना चाहिदा ऐ?

आखर च, इक्क ईएसओपी दा मसौदा तैयार करने दे अलावा जेड़े कानून दे अनुरूप ऐ होर कर कुशल ऐ.,

स्टार्टअप चाहिदा ऐ.;

  • स्टॉक विकल्प संरचना गी संचालित करने दे लेई इक्क व्यवहार्य ते आसान बनाओ, जिसदे च इक्क एम्प्लोई स्टॉक ऑप्शन ट्रस्ट दी स्थापना शामल होई सकदी एै, जेड़ी स्टार्टअप आस्सेआ वित्त पोषित ऐ
  • ईएसओपी विदेशी मूल कंपनी दा होने उप्पर विदेशी मुद्रा प्रबंधन कानून दा अनुपालन सुनिश्चित करों लेकिन भारतीय कर्मचारियें आस्सेआ इत्थैं तक्कर पुजेआ जाई सकदा ऐ.,
  • भारतीय दे अनुसार, प्रत्येक बरे लाभ विवरण उप्पर सब्नै लागतें दी बुकिंग सुनिश्चित करों
  • जीएएपी, उदाहरण कर्मचारी शेयर आधारित भुगतान उप्पर मार्गदर्शन नोट जेड़े ज्यादातर मामलें च स्टार्टअप उप्पर लागू होग
  • स्टॉक विकल्प योजना उप्पर कर्मचारी गी शिक्षित करों ते जित्थै आवश्यक ओ, उनदा मार्गदर्शन करों.. याद रक्खों, कि ईएसओपी कर्मचारियें दे लेई विस्तारित लाभ ऐ ते उनदा हित सर्वोपरि ऐ

तुसेगी मती-मती शुभकामनाएं.!