સામાજિક સામાન માટે નવીનતા: ભારતમાં સ્ટાર્ટઅપ્સ

તાજેતરના વર્ષોમાં, સામાજિક ઉદ્યોગસાહસિકતા વ્યવસાય મોડેલો બનાવીને મુખ્યપ્રવાહમાં પ્રવેશ કરી રહી છે જે આર્થિક રીતે વ્યવહાર્ય અને સામાજિક રીતે અસરકારક છે. અમારી પાસે આશરે છે વૈશ્વિક સ્તરે 11 મિલિયન સામાજિક ઉદ્યોગોના સ્ટાર્ટઅપ્સ બ્રિટિશ કાઉન્સિલ અને સોશિયલ એન્ટરપ્રાઇઝ યુકેના અહેવાલ અનુસાર. સંશોધન પ્રકાશિત કરે છે કે આ વૈશ્વિક સામાજિક ઉદ્યોગો ઘણીવાર તમામ દેશોમાં સરેરાશ સ્થાપના વર્ષ તરીકે 2010 સાથે યુવા સંસ્થાઓ છે. નવા ઉદ્યોગોની સ્થાપના સિંગાપુર અને અલ્જીરિયામાં કરવામાં આવી છે, જ્યારે શ્રીલંકા અને પાકિસ્તાનમાં સૌથી જૂના ઉદ્યોગો છે. રસપ્રદ રીતે, મહિલા નેતાઓ તુર્કી, યુએઇ અને કિર્ગિઝસ્તાનમાં મહાનતમ પ્રમાણ અને પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશમાં ઓછી મહિલા નેતાઓ સાથે સામાજિક ઉદ્યોગોને ચલાવવામાં આગળ આવ્યા છે.

ખાસ કરીને ભારતમાં, સોશિયલ ટેક સ્ટાર્ટઅપ્સ તેમના અનન્ય, નવીન અને ટકાઉ ઉકેલો સાથે લાંબા ગાળાના સામાજિક પડકારોને ઉકેલવા માટે ટેકનોલોજીનો લાભ ઉઠાવી રહ્યા છે. અંદાજિત 20 લાખ^[1] ભારતમાં સામાજિક ઉદ્યોગો, સામાજિક ટેક સ્ટાર્ટઅપ્સની ઝડપી વૃદ્ધિને વધારેલી ટેકનોલોજી અપનાવવા અને ભારતમાં અસંખ્ય પડકારોને ઉકેલવા માટે બદલાતા લોકોની જરૂરિયાત મુજબ શ્રેય આપી શકાય છે. ઉદ્યોગ અને આંતરિક વેપારના પ્રોત્સાહન વિભાગ (ડીપીઆઇઆઇટી) દ્વારા ડેટા મુજબ, સામાજિક અસર સેગમેન્ટમાં આશરે 23% સ્ટાર્ટઅપ્સ આ જેવા ક્ષેત્રોમાંથી વિસ્તારી રહ્યા છે હૈલ્થકેયર એન્ડ લાઇફસાયન્સેઝ (7537), શિક્ષણ (5309), ઍગ્રીકલ્ચર (3887), ગ્રીન ટેક્નૉલોજી (1,844), સામાજિક પ્રભાવ (500).

સંરચનાત્મક રીતે, આ સામાજિક ઉદ્યોગો બિન-નફાકારક અથવા બિન-નફાકારક કંપનીના માળખા તરીકે તેમના વ્યવસાયની જરૂરિયાતોને અનુકૂળ હોય તે બંનેને કાર્ય કરી શકે છે. નીચે કેટલાક મુખ્ય ક્ષેત્રો છે જેમાં વ્યવસાય અને ટેક્નોલોજીના સંયોજનથી નોંધપાત્ર સામાજિક અસર થઈ છે:

• ઍગ્રીકલ્ચર: આ ક્ષેત્રમાં કાર્યરત સ્ટાર્ટઅપ્સ ક્ષેત્રમાં હાલના અંતરને દૂર કરવા અને ખેડૂતો અને ઉપભોક્તાઓને વ્યાજબી કિંમતે નવી ટેકનોલોજીની છેલ્લી માઇલ ડિલિવરીને સુનિશ્ચિત કરવા માટે ઉત્પાદનો અને સેવાઓ બનાવી રહ્યા છે. એગ્રિટેક સ્ટાર્ટઅપ્સની કેટલીક મુખ્ય ઑફર ફાર્મ ઑટોમેશન, પોસ્ટ-હાર્વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ, હવામાનની આગાહી, ખેડૂતો સાથે સીધી જોડાણો, ઉપકરણોનું ભાડું, ઑનલાઇન વેચાણ, અન્ય કંપનીઓ છે. 2019 માં પ્રકાશિત એક નાસકોમ અહેવાલ મુજબ, વિશ્વમાં દરેક 9 મી એગ્રીટેક સ્ટાર્ટઅપ ભારતમાંથી છે.
• ક્લીન ટેકનોલોજી: ભારતના નવીનીકરણીય ઉર્જા ક્ષેત્રમાં ઝડપી વિકાસ થઈ છે, જે દેશના ઉર્જા ક્ષેત્રને આધુનિકિકરણ કરવા માટે નવી ટેકનોલોજીની માંગને ચલાવી રહ્યું છે જે તેને વધુ ટકાઉ અને પર્યાવરણ અનુકુળ બનાવે છે. કેટલાક મુખ્ય ક્ષેત્રો જેમાં ભારતીય સ્વચ્છ ટેક્નોલોજી સ્ટાર્ટઅપ્સ નવીનતા લાવી રહ્યા છે તે સૌર ઉર્જા, હાઇડ્રોપાવર, પવન ઉર્જા, ઇલેક્ટ્રિક વાહનો, અવશિષ્ટ કચરો, ઉર્જા સંગ્રહ અને કાર્યક્ષમતા સહિતની સ્વચ્છ ઉર્જા છે. ટકાઉક્ષમતા-કેન્દ્રિત રોકાણકારો, કોર્પોરેટ્સ, ઇન્ક્યુબેટર્સ અને ઍક્સિલરેટર્સ સહિતના મુખ્ય હિસ્સેદારો વ્યવસાયિક મોડેલોમાં પર્યાવરણ-ચેતન ફ્રેમવર્ક્સનો ઉપયોગ કરવાની ખાતરી કરવા માટે સક્રિય રીતે સંલગ્ન છે.
• શિક્ષણ: શિક્ષણ ટેક્નોલોજી ઉદ્યોગમાં કોવિડ-19 મહામારી દરમિયાન વધુ વધારો જોવા મળ્યો હતો. સ્ટાર્ટઅપ્સ વેબિનાર, કુશળતા પરીક્ષણ અને ઑનલાઇન પરીક્ષણ તૈયારી, ઑનલાઇન અભ્યાસક્રમો, કારકિર્દીની સલાહ જેવા ક્ષેત્રો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યા છે.
• હૈલ્થકેયર એન્ડ લાઇફસાયન્સેઝ: પહેરી શકાય તેવી ટેક, ટેલિમેડિસિન, જીનોમિક્સ, વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટી (વીઆર), રોબોટિક્સ અને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (એઆઈ) જેવી નવી હેલ્થ ટેકનોલોજી ભારતીય હેલ્થકેર સિસ્ટમના પરિદૃશ્યને બદલી રહી છે. કેટલાક મુખ્ય ક્ષેત્રો જ્યાં સ્ટાર્ટઅપ્સએ ડિજિટલ ટેકનોલોજી અપનાવવાનું શરૂ કર્યું છે, તેમાં દર્દીની સંલગ્નતા, ચિકિત્સકની સંલગ્નતા, ક્ષેત્રીય દળની અસરકારકતા, આર એન્ડ ડી કાર્યક્ષમતા અને સપ્લાય ચેન મેનેજમેન્ટ શામેલ છે.

ઉદ્યોગ અને આંતરિક વેપાર પ્રોત્સાહન વિભાગ (ડીપીઆઇઆઇટી) દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત સ્ટાર્ટઅપ્સ અર્થપૂર્ણ અસર બનાવવા માટે નવીનતાના આગળ રહ્યા છે. આવા સ્ટાર્ટઅપ્સ સમગ્ર ક્ષેત્રોમાં પ્રદાન કરતી ઑફરના કેટલાક ઉદાહરણો છે:

• ફાર્મ મિકેનાઇઝેશન સાધનો સાથે ભાડા લેવા, ખરીદવા અને વેચવા માટેનું એક પ્લેટફોર્મ.
• પ્રોપ્રાઇટરી બેટરી મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ અને પ્રોપ્રાઇટરી ઇલેક્ટ્રો-મિકેનિકલ એસેમ્બલી ટેકનોલોજી સાથે લિ-આયન બેટરી પેક્સ તેને પર્યાવરણીય રીતે ટકાઉ અને આર્થિક રીતે વ્યાજબી બનાવીને ગતિશીલતાના ઇલેક્ટ્રિફિકેશનમાં ભૂમિકા ભજવવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે.
• બજેટ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ અને વર્ગોનું એગ્રીગેટર, ઇન્વેન્ટરીની શોધ અને ઑનલાઇન બુક કરી શકાય તેવું બનાવે છે.
• એક ખર્ચ-અસરકારક વૉઇસ રિસ્ટોરેશન મેડિકલ ડિવાઇસ જે ગળાના કેન્સરના દર્દીઓને બોલવામાં મદદ કરે છે.

સ્ટાર્ટઅપ્સના સામાજિક નવીનતાને 2020 માં ઉદ્યોગ અને આંતરિક વેપાર વિભાગ (ડીપીઆઇઆઇટી) દ્વારા કલ્પિત રાષ્ટ્રીય સ્ટાર્ટઅપ પુરસ્કારો (એનએસએ) જેવી પહેલ દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત અને પુરસ્કાર આપવામાં આવે છે, જે ગ્રામીણ અસર, કોવિડ-19 માટે નવીનતા, કૃષિ, ઉર્જા, પર્યાવરણ, શિક્ષણ અને કુશળતા વિકાસ અને સ્વાસ્થ્ય અને સુખાકારી જેવા વિશેષ શ્રેણીઓ અને ક્ષેત્રો હેઠળ નવીનતા ધરાવતા સ્ટાર્ટઅપ્સને પુરસ્કાર આપે છે.

યુનિટસ કેપિટલ, સોશિયલ આલ્ફા, આવિષ્કાર કેપિટલ, એક્યુમેન, લોક કેપિટલ, ઓમ્નિવોર જેવા અસર-ચાલિત સ્ટાર્ટઅપ્સ, કેટલીક સાહસ મૂડી (વીસી) પેઢીઓની વૃદ્ધિને વધારવા માટે અને અન્ય લોકો વચ્ચે વાર્ષિક રોકાણોની ચોક્કસ ટકાવારી નિર્ધારિત કરી છે અથવા ચોક્કસ સામાજિક પડકારોને હલ કરતા સ્ટાર્ટઅપ્સને સમર્પિત એક અલગ ભંડોળ બનાવ્યું છે. આમાં માત્ર ઇએસજી અને ટકાઉક્ષમતા, ટાયર-2 અને ટાયર-3 જિલ્લાઓમાં શિક્ષણ, મહિલાઓની કુશળતા અને વિકાસ અને સુલભ સ્વાસ્થ્ય કાળજી, અન્ય ધ્યાન કેન્દ્રિત ક્ષેત્રો સાથે સમર્પિત ભંડોળનો સમાવેશ થાય છે. તે જ રીતે, કોર્પોરેટ્સ, ઇન્ક્યુબેટર્સ, ઍક્સિલરેટર્સ અને અન્ય સંસ્થાઓ ભવ્ય પડકારો, હૅકથોન્સ અને ઇન્ક્યુબેશન, ઍક્સિલરેશન અને મેન્ટરશિપ કાર્યક્રમો સાથે આવ્યા છે જે સામાજિક અસર માટે વિશિષ્ટ સમસ્યા નિવેદનો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

અંતમાં, અસંખ્ય સામાજિક પડકારો અને વધારેલા સામાજિક નવીનતાના સંયોજન સાથે, સામાજિક ઉદ્યોગો ભારતમાં વિકાસ માટે મજબૂત કેસ બનાવશે.

^[1]https://www.britishcouncil.org/sites/default/files/more_in_common_global_state_of_social_enterprise.pdf

https://immersives.pioneerspost.com/how-many-social-enterprises-worldwide/index.html

http://socialgoodstuff.com/2016/06/untapped-potential-philanthropy-and-social-enterprise/