‘‘ભંડોળ’ એ વ્યવસાય શરૂ કરવા અને ચલાવવા માટે જરૂરી પૈસાનો સંદર્ભ આપે છે. તે ઉત્પાદન વિકાસ, ઉત્પાદન, વિસ્તરણ, વેચાણ અને માર્કેટિંગ, ઑફિસની જગ્યા અને ઇન્વેન્ટરી માટેની કંપનીમાં નાણાકીય રોકાણ છે.
ઘણા સ્ટાર્ટઅપ્સ તૃતીય પક્ષ પાસેથી ભંડોળ ભેગું ન કરવાનું પસંદ કરે છે અને ફક્ત તેમના સંસ્થાપકો દ્વારા જ ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે (દેવું અને ઇક્વિટી મંદી રોકવા માટે). જોકે, મોટાભાગના સ્ટાર્ટઅપ્સ ભંડોળ ઉભું કરે છે, ખાસ કરીને જ્યારે તેઓ વિકાસ પામે છે અને તેમની કામગીરીનું ધોરણ વધારે છે. જો તમે ઉદ્યોગસાહસિક હોય અને ભંડોળની આવશ્યકતા, ભંડોળના ઉપલબ્ધ પ્રકારો અને ભંડોળ કેવી રીતે ઉભું કરવું એ સમજવા માંગતા હોય તો પછી આ મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોના જવાબો જાણવા માટે આગળ વાંચો.
કોઈ સ્ટાર્ટઅપને નિમ્નલિખિત એક, અમુક અથવા તમામ હેતુ માટે ભંડોળની આવશ્યકતા પડી શકે છે. તમે શા માટે ભંડોળ ઉભું કરી રહ્યાં છો તે વિશે એક ઉદ્યોગસાહસિક તરીકે સ્પષ્ટ હોવું મહત્વનું છે. રોકાણકારોનો સંપર્ક કરતા પહેલાં તમારી પાસે નાણાકીય અને વ્યવસાયની વિગતવાર યોજના હોવી જોઈએ.
રોકાણની લાક્ષણિકતાઓ |
ઇક્વિટી ફાઇનાન્સિંગ |
ડેબ્ટ ફાઇનાન્સિંગ |
અનુદાન |
પ્રકૃતિ |
રોકાણ કરેલ ભંડોળની પુનઃચુકવણીનો કોઈ ઘટક ભાગ નથી. |
વ્યાજની સાથે નિર્ધારિત સમય મર્યાદામાં રોકાણ કરવામાં આવનાર ભંડોળ |
રોકાણ કરેલ ભંડોળની પુનઃચુકવણીનો કોઈ ઘટક ભાગ નથી |
જોખમ |
રોકાણકાર પાસે તેના રોકાણની સામે કોઈ ગેરંટી ન હોવાથી તેમના માટે જોખમનું પરિબળ વધારે છે |
રોકાણકાર પાસે સામાન્ય રીતે તેના રોકાણની સામે કોલેટરલ હોવાથી તેમના માટે જોખમનું પરિબળ ઓછું હોય છે |
કોઈ કોલેટરલ સામેલ ન હોવાથી સ્ટાર્ટઅપ માટે જોખમનું પરિબળ ઓછું હોય છે |
પુન:ચુકવણી માટેનું દબાણ |
સ્ટાર્ટઅપ્સ માટે પુન:ચુકવણીની સમયમર્યાદાનું પાલન કરવાનું દબાણ ઓછું હોય છે, પરંતુ રોકાણકારો તરફથી વિકાસ લક્ષ્યાંક હાંસલનું દબાણ વધી જાય છે |
સ્ટાર્ટઅપ્સ માટે પુન:ચુકવણીની સમયમર્યાદાનું પાલન કરવાનું દબાણ વધુ હોય છે, પરિણામે વ્યાજની ચુકવણીને પહોંચી વળવા માટે રોકડ પ્રવાહ નિર્માણ કરવાનું દબાણ વધી જાય છે |
પુન:ચુકવણી માટે કોઈ દબાણ નથી, કારણ કે કોઈ વિશિષ્ટ હેતુ માટે નાણાકીય સહાયના પ્રકાર સ્વરૂપે અનુદાન પૂરું પાડવામાં આવે છે |
રોકાણકારને વળતર |
રોકાણકારો માટે મૂડી વૃદ્ધિ |
વ્યાજની ચુકવણી |
કોઈ વળતર નથી |
નિર્ણયોમાં સમાવેશ |
ઇક્વિટી ફંડના રોકાણકારો સામાન્ય રીતે નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયામાં પોતાને સામેલ કરવાનું પસંદ કરે છે |
નિર્ણય લેવામાં ડેબ્ટ ફંડનો ખૂબ ઓછો સમાવેશ છે |
નિર્ણય લેવામાં કોઈ સીધો સમાવેશ નથી |
સ્ત્રોતો |
એન્જલ રોકાણકારો, સ્વયં-ધિરાણ, પરિવાર અને મિત્રો, વેન્ચર કેપિટલિસ્ટ્સ, ક્રાઉડ ફન્ડિંગ, ઇન્ક્યુબેટર્સ/ઍક્સિલરેટર્સ |
બેંક, નૉન-બેન્કિંગ નાણાકીય સંસ્થાઓ, સરકારી લોન યોજનાઓ (સીજીટીએમએસઇ, મુદ્રા લોન, સ્ટેન્ડઅપ ઇન્ડિયા) |
કેન્દ્ર સરકાર, રાજ્ય સરકાર, કોર્પોરેટ પડકારો, ખાનગી સંસ્થાઓના અનુદાન કાર્યક્રમો |
સ્ટાર્ટઅપ્સ માટે ભંડોળના અનેક સ્ત્રોતો ઉપલબ્ધ છે. જોકે, ભંડોળનો સ્રોત સામાન્ય રીતે સ્ટાર્ટઅપના કામકાજના તબક્કા સાથે મેળ ખાતો હોવો જોઈએ. કૃપા કરીને નોંધો કે બાહ્ય સ્રોતોમાંથી ભંડોળ ઉભું કરવું એ લાંબો સમય માંગી લેવાની પ્રક્રિયા છે અને રૂપાંતરિત કરવામાં સરળતાથી 6 મહિનાનો સમય લાગી શકે છે.
આ એ તબક્કો છે જ્યાં તમે ઉદ્યોગસાહસિક તરીકે એક વિચાર ધરાવો છો અને પૂર્ણ કરવા માટે કાર્ય કરો છો. આ તબક્કામાં, જરૂરી ભંડોળની રકમ સામાન્ય રીતે ઓછી હોય છે.
તમે સ્ટાર્ટઅપના જીવનચક્રમાં પ્રારંભિક તબક્કામાં છો, જ્યાં ભંડોળ ઉભું કરવા માટે ઘણી મર્યાદિત અને મોટે ભાગે અનૌપચારિક ચૅનલો ઉપલબ્ધ છે. આ તબક્કામાં સ્ટાર્ટઅપ્સ દ્વારા ઉપયોગ કરવામાં આવેલા ભંડોળના સામાન્ય સ્ત્રોતો છે:
આ તે તબક્કો છે, જ્યાં તમારા સ્ટાર્ટઅપ પાસે એક પ્રોટોટાઇપ તૈયાર છે અને તમને તમારા સ્ટાર્ટઅપના ઉત્પાદન/સેવા માટેની સંભવિત માંગને માન્યતા આપવાની જરૂર છે. આને ‘પ્રૂફ ઑફ કૉન્સેપ્ટ (પીઓસી)’ કહેવામાં આવે છે, ત્યારબાદ બજારમાં વ્યાપક રૂપે પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ કરવા માટે, સ્ટાર્ટઅપને ફિલ્ડ ટ્રાયલ કરવાની, અમુક સંભવિત ગ્રાહકો, ઑનબોર્ડ મેન્ટર્સ પર ઉત્પાદનનું પરીક્ષણ કરવાની અને ઔપચારિક ટીમ બનાવવાની આવશ્યકતા રહેશે. આ તબક્કામાં સ્ટાર્ટઅપ્સ દ્વારા ઉપયોગ કરવામાં આવેલા ભંડોળના સામાન્ય સ્ત્રોતો છે:
આ તે તબક્કો છે, જ્યાં તમારા સ્ટાર્ટઅપ્સના ઉત્પાદનો અથવા સેવાઓ બજારમાં શરૂ કરવામાં આવે છે. આ તબક્કે મુખ્ય કાર્ય સૂચકાંકો, જેમ કે ગ્રાહક આધાર, આવક, એપ ડાઉનલોડ વગેરે મહત્વના બનશે. આ તબક્કે વપરાશકર્તા આધાર, ઉત્પાદન ઑફર, નવા ભૌગોલિક ક્ષેત્રમાં વિસ્તરણ વગેરે માટે ભંડોળ ઉભું કરવામાં આવે છે. આ તબક્કામાં સ્ટાર્ટઅપ્સ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવતા ભંડોળના સામાન્ય સ્રોત છે:
આ તબક્કમાં, સ્ટાર્ટઅપ બજારના વિકાસનો ઝડપી દર અને વધતી આવકનો અનુભવ કરી રહ્યું છે. આ તબક્કામાં સ્ટાર્ટઅપ્સ દ્વારા ઉપયોગ કરવામાં આવેલા ભંડોળના સામાન્ય સ્ત્રોતો છે:
પ્રારંભિક જાહેર ઑફર (આઇપીઓ) એ સમયનો સંદર્ભ આપે છે કે જ્યાં સૌ પ્રથમવાર કોઈ સ્ટાર્ટઅપ શેરબજારમાં સૂચિબદ્ધ થાય છે. જોકે જાહેર સૂચિની પ્રક્રિયા લાંબી અને વૈધાનિક ઔપચારિકતાઓથી ભરેલી હોવાથી, તે સામાન્ય રીતે નફાનો પ્રભાવશાળી ટ્રેક રેકોર્ડ ધરાવતા સ્ટાર્ટઅપ્સ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવે છે અને જેઓ સ્થિર ગતિએ વધી રહ્યાં છે. આઇપીઓનો એક ફાયદો એ છે કે સમયસર જાહેરમાં સૂચિબદ્ધ થવું, આનાથી સ્ટાર્ટઅપની વિશ્વસનીયતામાં વધારો થઈ શકે છે અને હિસ્સેદારો માટે એક સારી નિકાસની તક પૂરી પાડી શકે છે.
કોઈપણ એન્જલ રોકાણકાર, વીસી અથવા પીઇ ફંડ પોતાના ઇક્વિટી શેરને મેળવવા માટે પાછલા રાઉન્ડના રોકાણકારોને ખરીદી શકે છે. આ ઉપરાંત, વિવિધ રાજ્ય નીતિઓ પણ છે, જે ભંડોળના વિભિન્ન તબક્કામાં સ્ટાર્ટઅપ્સને મદદ કરે છે અથવા તેમને આગળ વધવા માટે પ્રોત્સાહન અને ભથ્થા આપે છે:
સંબંધિત રાજ્યો દ્વારા વિવિધ પહેલ કરવામાં આવી છે, જે વિવિધ રાજ્યોમાં સ્ટાર્ટઅપ્સના વિકાસને વેગ આપવા માટે મદદ કરે છે. તેઓ સક્રિય રૂપે સ્ટાર્ટઅપ્સ અને ઉદ્યોગસાહસિકોને પોતાના સાહસમાં મદદ કરવાની દિશામાં કાર્ય કરે છે, તેમને એન્જલ નેટવર્ક, રાજ્ય દ્વારા આપવામાં આવતા અનુદાન, મૅચિંગ લોન્સ, ભંડોળ ઉભું કરવા માટે સફળતા ફીના નિર્માણમાં રાહત આપે છે. Idea2POC સ્થાપવા માટે કર્ણાટક જેવા રાજ્યો અને આઇસ્ટાર્ટ સ્થાપવા માટે રાજસ્થાન દ્વારા વિવિધ પહેલ કરવામાં આવી છે.
રાજ્યો દ્વારા નીચેની કેટલીક પહેલ છે:
ઉદ્યોગસાહસિક પાસે પ્રયાસ કરવાની ઈચ્છાશક્તિ અને એક સફળ શિલાન્યાસ કરવાની ધીરજ હોવી જોઈએ. ભંડોળ ઉભું કરવાની પ્રક્રિયાને નીચે મુજબના પગલાંઓમાં વહેંચી શકાય છે:
સ્ટાર્ટઅપને ભંડોળ શા માટે ભંડોળ જરૂરી છે અને કેટલા પ્રમાણમાં રકમ ઉભી કરવી જોઈએ એ વિશે મૂલ્યાંકન કરવાની જરૂર છે. સ્ટાર્ટઅપ દ્વારા આગામી 2, 4 અને10 વર્ષમાં સ્ટાર્ટઅપ શું કરવા માંગે છે તે સંબંધિત સ્પષ્ટ સમયમર્યાદા સાથે એક સીમાચિહ્ન આધારિત યોજના વિકસાવવી જોઈએ. અંદાજિત વેચાણ ડેટા તેમજ બજાર અને આર્થિક સૂચકાંકોને ધ્યાનમાં લઈને નાણાકીય આગાહી એ નિર્ધારિત સમયગાળા દરમિયાન કંપનીના વિકાસનો કાળજીપૂર્વક તૈયાર કરવામાં આવેલો અંદાજ છે. ઉત્પાદન, પ્રોટોટાઇપ વિકાસ, સંશોધન, ઉત્પાદન વગેરેના ખર્ચની યોજના સારી રીતે થવી જોઈએ. આના આધારે, સ્ટાર્ટઅપ નક્કી કરી શકે છે કે રોકાણના આગલા રાઉન્ડમાં શું હશે.
તમારી ભંડોળની આવશ્યકતાને ઓળખવી મહત્વપૂર્ણ છે, તેની સાથે તમારું સ્ટાર્ટઅપ ભંડોળ ઉભું કરવા માટે તૈયાર છે કે નહીં એ સમજવું પણ એટલું જ મહત્વનું છે. કોઈપણ રોકાણકારને જો તમારા આવકના અંદાજો અને તેના વળતર વિશે ખાતરી થઈ જાય તો પછી તેઓ તમને ગંભીરતાથી લેશે. રોકાણકારો સામાન્ય રીતે સંભવિત રોકાણ સ્ટાર્ટઅપ્સમાં નીચે મુજબ તપાસ કરે છે:
પિચડેક એ સ્ટાર્ટઅપ વિશે એક વિગતવાર પ્રસ્તુતિ છે જે સ્ટાર્ટઅપ વિશેના તમામ મહત્વપૂર્ણ પાસાઓની રૂપરેખા આપે છે. તમારે તમારા પિચડેકમાં જે શામેલ કરવાની જરૂર છે તે અહીં છે
રોકાણકારોના યોગ્ય સમૂહને લક્ષ્ય બનાવવા માટે, બજારમાં તેમના પાછલા રોકાણો વિશે સંશોધન કરવું અને ઉદ્યોગસાહસિકો સાથે વાત કરવી જરૂરી છે કે જેમણે ઇક્વિટી ભંડોળ સફળતાપૂર્વક ઉભું કર્યુ છે. આમ કરવાથી તમને મદદ કરશે:
કોઈપણ ઇક્વિટી સોદાને અંતિમ સ્વરૂપ આપતા પહેલાં, એન્જલ નેટવર્ક અને વીસી તે સ્ટાર્ટઅપના તમામ પાસાંઓ જુએ છે. તેઓ સ્ટાર્ટઅપના પાછલા નાણાકીય નિર્ણયો અને ટીમની વિશ્વસનીયતા તેમજ પૃષ્ઠભૂમિને પણ જુએ છે. એની ખાતરી કરવા માટે કરવામાં આવે છે કે વિકાસ અને બજારની સંખ્યાઓ વિશે સ્ટાર્ટઅપના દાવાઓની ચકાસણી કરી શકાય અને એની પણ ખાતરી કરી શકાય કે રોકાણકાર કોઈપણ વાંધાજનક પ્રવૃત્તિઓને પહેલાંથી ઓળખવામાં સક્ષમ છે. જો ઉચિત મહેનત સફળ થાય, તો ભંડોળને અંતિમ સ્વરૂપ આપવામાં આવે છે અને પારસ્પરિક રૂપે સંમત શરતો પર પૂર્ણ કરવામાં આવે છે.
સ્ટાર્ટઅપ ઇન્ડિયા પોર્ટલ ભારતના સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમના તમામ હિસ્સેદારો માટે એક પ્રકારનું એક ઑનલાઇન પ્લેટફોર્મ છે.
