महिलासु निवेशस्य तरङ्गप्रभावः : कथं शक्तिशालिनः महिलाः समुदायस्य परिवर्तनं कर्तुं शक्नुवन्ति

अहं भारते ग्राम्यमहिलाभिः सह च अधुना १८+ वर्षाणि यावत् कार्यं करोमि; it’s been the best eye-opener and perspective that अहं अनुभवितुं शक्नोमि. अहं सूक्ष्मवित्तक्षेत्रे मम कार्यक्षेत्रस्य आरम्भं कृतवान्, यत्र प्रथमवारं ग्रामीणमहिलानां POWER इति विषये ज्ञातवान्, तथा च महिलाभ्यः, केवलं महिलाभ्यः च सूक्ष्मऋणं प्राप्तुं किमर्थं अरबौ डॉलरस्य निवेशः भविष्यति इति. तेषां किं अवगमनम् आसीत् ? खैर, महिलाः धनं सम्यक् व्यययन्ति, तेषां प्रतिष्ठायाः जोखिमः भवति यदि ते स्वऋणं न ददति, तथा च ते स्वबालकानाम् भविष्यस्य अनुकूलनार्थं धनं अर्जयितुम् इच्छन्ति. BILLIONS DOLLARS, यदि न TRILLIONS DOLLARS, INVESTING IN WOMEN इत्यत्र केन्द्रितम्... अमेरिकादेशात् आगच्छन् २० वर्षीयः इति चिन्तयितुं, महिलासु निवेशस्य बलस्य, सामर्थ्यस्य, अवसरस्य च साक्षिणः भवितुं, एषः क्षणः अस्ति.

सूक्ष्मवित्तक्षेत्रे कार्यं कुर्वन् अहं 100K महिलाभिः सह निवसन्, कार्यं कृतवान्, समयं च यापितवान्... तृणमूलस्तरस्य – ग्रामेषु निवसन्, परिवारैः सह समयं यापयन्, वास्तविकरूपेण सम्बद्धः, तथा च यथार्थतया महिलानां भूमिकां अवगन्तुं अवसरं प्राप्तवान् समुदायेषु क्रीडन्ति, तेषां POWER.

मम किं किं शिक्षणम् आसीत् ?

खैर, ते एव स्वगृहेषु सच्चिदानन्दनिर्णयकर्तारः सन्ति, ते जानन्ति यत् स्वग्रामेषु किं भवति, ते एव प्रथमं समाधानविषये चिन्तयन्ति, ते च यथार्थतया स्वतः बहिः चिन्तयन्ति. ते विश्वसिताः भवन्ति. ते संयोजकाः सन्ति, तेषां परस्परं पृष्ठं भवति... ते सन्ति, यत् मम वक्तुं रोचते, भविष्यं, स्वस्य # फफिया. (फेम्मे माफिया)

परन्तु वित्तस्य उपलब्धतायाः अपेक्षया आव्हानं बृहत्तरम् आसीत्. ग्रामीणपरिवारानाम् कृते दारिद्र्यस्य मानदण्डान् यथार्थतया भङ्गयितुं लचीलाः, आकांक्षिणः, आर्थिकरूपेण च समृद्धाः भवितुम् वित्तं केवलं पर्याप्तं नासीत्. ग्राम्यपरिवारानाम् समक्षं ये समग्राः आव्हानाः सन्ति तेषां विषये अस्माभिः चिन्तनीयम् आसीत्. अद्यत्वे ग्रामीणभारते ९० कोटिभ्यः अधिकाः जनाः निवसन्ति, तेषु बहवः गुणवत्तापूर्णस्वास्थ्यसेवा, विद्युत्, निजीशिक्षा/कौशलं, डिजिटलप्रवेशं, सस्तो वित्तं, अन्यमूलसेवाः च प्राप्तुं महत्त्वपूर्णचुनौत्यस्य सामनां कुर्वन्ति. एतेषां विषयाणां सम्बोधनं विना वयं वास्तवतः मानदण्डेषु परिवर्तनं न कुर्वन्तः आसन्. तथा च वास्तविकता एषा यत् महिलानां आयस्य अवसराः न सन्ति – अवैतनिकपरिचर्यायाः गृहकार्यस्य च भारः प्रायः तेषां ग्रामात् बहिः औपचारिकरोजगारस्य अवसरान् प्राप्तुं बाधते. अन्ते ऋणं महत् भवति, परन्तु यदि महिलानां व्यापारः, कार्यं, अवसरः वा नास्ति तर्हि ऋणस्य किमर्थं अर्थः भविष्यति?

मया ग्रामीणमहिलाउद्यमिभिः सह साझेदारी कर्तुं Frontier Markets स्थापितं यत् एतानि समाधानं स्वसमुदायेषु आनेतुं शक्यते – समग्ररूपेण एतां धारणाम् निर्वाहयन् यत् महिलाः केन्द्रे सन्ति परन्तु अन्तिममाइलपर्यन्तं अतिरिक्तसमाधानं चालयन् यत्र जनाः निवसन्ति. गहन ग्रामीण भारत. ग्रामीणमहिलाउद्यमिषु निवेशं कृत्वा वयं न केवलं एतत् आव्हानं सम्बोधयामः अपितु एतासां महिलानां कृते स्वसमुदायेषु नेतारः निर्णयकर्तृत्वं च भवितुं मार्गं निर्मामः |.

वयं महिलानेतृणां समुदायेषु समस्यानिराकरणकर्तृत्वेन शक्तिं विश्वसामः. तेषां स्वग्रामेषु कार्यं कर्तुं अवसरं प्रदातुं यत्र तेषां समुदायस्य विषये अधिका अवगतिः भवति, सर्वं परिवर्तते... तस्याः कृते एकं कार्यं ददातु यत् सा स्वस्य स्तरस्य सर्वोत्तमः भवितुम् समर्थं करोति. ततः च... तस्याः कृते एकं डिजिटलमञ्चं प्रदातुम् यत्र सा स्वसमुदायस्य आवश्यकताः गृहीतुं शक्नोति, समाधानं प्रदर्शयितुं शक्नोति, जनानां नूतनकौशलं ज्ञातुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति, वित्तं, कार्याणि, जलवायुसमाधानं, इत्यादीनां सेवानां सुविधां कर्तुं शक्नोति – सा स्वविश्वस्य विजेता भवति to स्वयमेव वर्धते, वयं आर्थिकावकाशान् सृजामः येषां सम्पूर्णेषु समुदायेषु तरङ्गप्रभावः भवति. एतदेव अस्माकं दृष्टिकोणं अद्वितीयं करोति - ग्रामीणमहिला उद्यमिनः क्षमतायां निवेशः.

ग्रामीणमहिला उद्यमिनः यत् अविश्वसनीयं प्रभावं कर्तुं शक्नुवन्ति तत् वयं प्रथमतः दृष्टवन्तः. ते एव स्वपरिवारस्य समुदायस्य च उत्तमं भविष्यं निर्मान्ति.

ग्रामीणमहिला उद्यमिनः यत् प्रभावं कुर्वन्ति तस्य एकं उदाहरणं उषायाः कथा अस्ति. उषा विवाहे दशवर्षीयः एव आसीत्. सा १४ वर्षाणि यावत् स्वपरिवारेण सह तिष्ठति स्म, तथापि विद्यालयं गच्छति स्म तथापि, अस्मिन् एव समये तस्याः श्वशुराः प्रार्थितवन्तः यत् सा तेषां गृहे योगदानं दातुं तेषां सह निवसति इति. उच्चशिक्षायाः स्वप्नाः आगामिषु वर्षेषु न्यूनाः अभवन् यतः तेषां परिवारस्य सदस्यानां हानिः आर्थिका अस्थिरता च अभवत्. १४ वर्षे उषा मित्रैः सह क्रीडन्त्याः बालकत्वात् पत्नी, कृषकः, पाककर्त्री, प्रौढानां परिचर्या, २ वर्षाणाम् अन्तः माता च अभवत्.

उषा आयं अर्जयितुम् इच्छति स्म, परन्तु तस्याः अपारं दायित्वं दृष्ट्वा यात्रा विकल्पः नासीत्. सा फ्रन्टियर मार्केट्स् इत्यनेन सह मिलित्वा “सरल जीवन सहेली” अथवा “सुलभजीवनमित्र” अभवत्, प्रशिक्षिता, डिजिटल-मञ्चं प्राप्तवती, स्वगृहात् कार्यं कृतवती, स्वसमुदायेन सह सम्बद्धा, तस्याः वेदनाः न्यूनीकरिष्यन्ति इति सेवासु सुविधायां साहाय्यं कृतवती ग्राम. उषा स्वसमुदायानाम् वेदनाबिन्दुनाधारितं समाधानं प्रदर्शितवती, विद्युत्करणचुनौत्यं नियन्त्रयितुं सौरप्रकाशसमाधानात् आरभ्य कार्यप्रमाणीकरणकार्यक्रमपर्यन्तं गुणवत्तापूर्णस्वास्थ्यसेवासमाधानं यावत् वित्तप्राप्त्यर्थम्.

वर्धमानेन आत्मविश्वासेन सक्षमा सा स्थानीयमहिलासामूहिकं- “आत्मसहायतासमूहे” सम्मिलितवती, उपरि कार्यं च कृतवती. अद्य सा अस्य समूहस्य नेता अस्ति, यत्र सा महिलाः सर्वकारीयसेवानां विषये, सामाजिकचुनौत्यस्य विषये, स्वसमुदायस्य समर्थनस्य उपायानां विषये चिन्तनं च शिक्षयति. साहेली-समुदाय-नेतृत्वेन स्वस्य अनुभवस्य लाभं गृहीत्वा सा निरन्तरं नूतनान् उपायान् अन्वेषयति, अन्येषां साहाय्यार्थं संलग्नतायाः विस्तारं च करोति. आत्मसहायतासमूहस्य माध्यमेन सा समूहलेखाकारः अभवत्, महिलानां वित्तप्राप्त्यर्थं, स्वस्य कल्याणाय दिशां अन्वेष्टुं, सामान्यतया नेतृत्वस्य स्थानं प्राप्तुं च साहाय्यं कृतवती अस्ति.

अद्यत्वे उषा ५० तः अधिकानां महिलानां व्यवसायस्य आरम्भे साहाय्यं कृतवती, तेषां कृते ५ लक्षं रुप्यकाणां वित्तं प्राप्तुं साहाय्यं कृतवती, १०० परिवारेभ्यः सौरसमाधानं ग्रहीतुं साहाय्यं कृतवती, अन्याः १०,००० सेवाः प्रदत्ताः, अपि च स्वपरिवारे तस्याः च निवेशार्थं ५०,०००/वर्षं यावत् धनं अर्जितवती अस्ति तस्याः आश्रितौ बालकौ. सा स्वसमुदायस्य केन्द्रम् अस्ति. “अन्ततः अहं महतीं विषयं, मम बालकानां भविष्यस्य विषये स्वप्नं पश्यामि, तथा च इदं सुन्दरं स्वप्नम्, न तु दुःस्वप्नम्; अहम् इच्छामि यत् अस्मिन् ग्रामे प्रत्येकायाः महिलायाः सः अवसरः भवतु” इति उषा मां अवदत्. सा इच्छति यत् तस्याः पुत्री जीवने अभियंता वा किमपि व्यावसायिकं वा भवेत्. सा स्वं नेतारं पश्यति. सा स्वस्य दैवं नियन्त्रयति.

ग्रामीणमहिलाउद्यमिषु निवेशेन यः प्रभावः भवितुम् अर्हति तस्य एकं उदाहरणमेव उषायाः कथा अस्ति. ग्रामीणमहिलानां कृते आर्थिकावकाशान् निर्माय वयं न केवलं दारिद्र्यस्य आव्हानानि सम्बोधयामः अपितु तेषां समुदायेषु महिलानेतृत्वेन निर्णयकर्तृत्वेन च तेषां विद्यमानशक्तिं उन्नतयन्तः स्मः |. एतस्य तरङ्गप्रभावः सम्पूर्णे समुदाये भवति यतः महिलाः स्वस्य अर्जनं स्वपरिवारेषु समुदायेषु च पुनः निवेशयन्ति.

अहं अवगच्छामि यत् अस्माभिः वाक्पटुतां परिवर्तयितुं आवश्यकम् अस्ति यत् एतत् “महिलानां सशक्तिकरणस्य” विषयः नास्ति अपितु वस्तुतः तेषां पूर्वमेव यत् शक्तिः अस्ति तस्य उन्नयनस्य विषयः अस्ति. स्त्रियः जायन्ते नेतारः, परिवर्तनकारिणः, स्वसमुदायस्य चिन्ता, प्रभावकाः च भवन्ति. अस्माभिः केवलं तत् स्पष्टतया द्रष्टव्यम्. महिलासु निवेशः, तथा च तेभ्यः कौशलं, डिजिटलसाधनं, आयं अर्जयितुं अवसरं च प्रदातुं केवलं “समीचीनं कार्यं” न भवति, इदं स्मार्टं कार्यम् अस्ति. ग्राम्यमहिलानां निरन्तरं विकसितस्थानं, शक्तिं च ज्ञात्वा वयं स्त्रियः तस्याः बहुविधभूमिकायाः माध्यमेन दृष्टवन्तः.

यथा वयं विश्वस्य बृहत्तरसमस्यानां विषये चिन्तयामः तथा वयं स्त्रियाः क्षमताम् उद्घाटयितुं, तान् के सन्ति, ते किं भवितुम् अर्हन्ति इति द्रष्टुं च यात्रां प्रारब्धाः. एकः माता, कृषकः, समुदायस्य सदस्यः, शिक्षाविदः, एकः शक्तिशाली उद्यमी च इति रूपेण स्वस्य सामर्थ्यस्य लाभं गृहीत्वा.